در سرزمینی کهن که مهد تمدن و فرهنگ بوده، معماری همواره نقشی اساسی در هویت و تاریخ آن ایفا کرده است. از بناهای باشکوه باستانی تا شاهکارهای مساجد و کاخ‌های دوره اسلامی، معماری ایران همواره تحسین جهانیان را برانگیخته است؛ اما اولین معمار ایرانی که نام وی به‌صورت رسمی ثبت شده، کیست؟ یافتن پاسخ این سؤال، چالشی جذاب و سفری هیجان‌انگیز به تاریخ معماری ایران است. در ادامه این مطلب از طراحی دکوراسیون داخلی استودیو زمان با ما همراه باشید.
اولین معمار ایرانی چه کسی بوده؟
آیا می‌توان به‌طور یقین گفت اولین معمار ایرانی کیست؟ همانطور که به اولین معمار جهان اشاره شده می‌توان گفت: ایران، با داشتن تمدن‌های کهن و متنوع، گنجینه‌ای غنی از معماری دارد که به گذشته‌های دور برمی‌گردد. تمدن‌هایی مانند ایلام، هخامنشیان و ساسانیان، هر کدام شاهکارهای معماری خلق کرده‌اند که هنوز هم شگفتی‌سازند و شاهکارهای به‌جامانده معماری ایرانی نمایانگر تبحر و پیچیدگی فنی و هنری دوره‌های مختلف است.
با وجود این، نکته قابل توجه در مورد معماری ایران باستان این است که معماران به‌ندرت به‌طور خاص شناخته شده‌اند و بیشتر بناهای بزرگ از دوره‌های پیش از اسلام و اوایل دوره اسلامی در ایران، مانند کاخ‌ها، مساجد و سازه‌های مهم دیگر، معمولاً به حاکمان یا خاندان‌های سلطنتی نسبت داده می‌شدند تا به معماران.
برای مثال، کاخ‌های پرسپولیس به داریوش اول و خشایار شاه از امپراتوری هخامنشیان نسبت داده شده‌اند و پروژه‌های بزرگ مساجد در دوره اسلامی معمولاً به نام خلفا یا حکمرانان محلی منتسب شده‌اند. بااین‌حال، نام‌های خاص معماران تا مدت‌ها بعد به‌ندرت ذکر می‌شده است. این مسئله، شناخت ما از اولین معمار ایرانی را محدود کرده است.
علاوه بر این، منابع مکتوب بسیاری از دوران کهن به دلایل مختلفی چون جنگ‌ها، فتوحات و تغییرات سیاسی از بین رفته‌اند. این امر به‌ویژه در ارتباط با نام و زندگی شخصی معماران، موجب شده تا دانش ما درباره معماری ایران تا حدودی مبهم و ناقص باقی بماند و تعیین دقیق اولین معمار ایرانی در معماران معاصر ایرانی را به امری دشوار تبدیل سازد.
نکته دیگری که تعیین اولین معمار ایرانی را دشوار می‌سازد این است که در گذشته، بسیاری از دانش‌ها و تجربیات معماری به‌صورت شفاهی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شد. این امر مستندسازی دقیق و شناسایی معماران اولیه را دشوار می‌کند. ضمن اینکه تعریف معماری به‌مرور زمان تغییر کرده است و تعریف امروزی معماری، شامل تحصیلات آکادمیک در این رشته می‌شود درحالی‌که در دوران قدیم، این‌گونه نبوده است.
در مجموع این روند کلی تا دوران قاجاریه و سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار ادامه داشته است. در این دوره، به دنبال سفرهای مکرر شاه به خارج از کشور و توسعه ارتباطات با غرب، معماری ایران دگرگون شد. این تغییرات شامل ورود نخستین فارغ‌التحصیلان رشته معماری بود که در خارج از کشور تحصیل‌کرده و با آوردن دانش آکادمیک، تحولی عمده در معماری ایران ایجاد کردند.
اولین معمار ایرانی دوران مدرنیزاسیون
مدارس معماری در ایران مدت‌ها پس از گونه‌های مشابه آن‌ها در کشورهای غربی، در حدود سال ۱۳۰۰ شمسی بنیان گذاشته شدند؛ بنابراین، برای شناسایی اولین معمار تحصیل‌کرده ایرانی، باید به سراغ فارغ‌التحصیلان اولیه‌ای برویم که تحصیلات خود را در خارج از کشور انجام داده‌اند و اولین معمار ایرانی را بر این مبنا معرفی کنیم. در این میان، میرزا مهدی خان شقاقی به‌عنوان یکی از نخستین ایرانیانی شناخته می‌شود که در فرانسه تحصیلات عالیه‌ای در رشته معماری و طراحی صنعتی را به پایان رساند.
تحصیلات او با دروس مدرنی که امروزه در دانشکده‌های معماری تدریس می‌شود، همخوانی داشت. آثار شقاقی نیز بر پایه نقشه‌های دقیق و مدون ساخته شده‌اند که شامل پلان، نما، مقطع و پرسپکتیو است. به همین دلیل، او را می‌توان به‌عنوان اولین معمار ایرانی تحصیل‌کرده و حرفه‌ای معرفی کرد که تحصیلات خود را در خارج از کشور به اتمام رسانده و به ترویج معماری نوین در ایران پرداخته است.
زندگینامه میرزا مهدی خان شقاقی
میرزا مهدی خان شقاقی، معروف به ممتحن الدوله، اولین معمار ایرانی تحصیل‌کرده است که در دوران قاجار زندگی می‌کرد. وی در سال ۱۲۲۳ شمسی در تهران متولد شد و پس از تحصیل در دارالفنون، به فرانسه فرستاده شد تا در رشته معماری تحصیل کند. شقاقی در مدرسه عالی اکل نورمال سوپریور دوپاری در پاریس تحصیل کرد و با دریافت دیپلم مهندسی معماری در سال 1243 شمسی به ایران بازگشت.
در بازگشت به ایران، شقاقی در ساخت بناهای متعددی نقش داشت، از جمله مسجد سپهسالار، مجلس شورای ملی، پارک اتابک و قصر فیروزه. این پروژه‌ها نمایانگر تلفیق مهارت‌های آموخته شده او در غرب با سبک‌های سنتی ایرانی است. وی به خاطر ترجمه و تألیف کتاب‌های حقوق بین‌الملل و تشویق به افتتاح مدرسه علوم سیاسی، لقب ممتحن الدوله را دریافت کرد. او در سال ۱۲۹۹ شمسی در تهران درگذشت.
آثار شاخص میرزا مهدی خان شقاقی
میرزا مهدی خان شقاقی (ممتحن الدوله)، به‌عنوان اولین معمار ایرانی پیشرو و تأثیرگذار در دوران قاجار، دست به خلق بناهای متعددی زده است که تا به امروز به‌عنوان نمونه‌های برجسته معماری آن دوران شناخته می‌شوند. در ادامه به برخی از مهم‌ترین آثار او اشاره می‌کنیم:
مسجد سپهسالار
مسجد سپهسالار که امروزه به نام مسجد شهید مطهری شناخته می‌شود، یکی از شاهکارهای معماری دوره قاجار در تهران است. این مسجد در دوره ناصرالدین شاه و به دستور میرزا حسین‌خان سپهسالار ساخته شد و معمار آن میرزا مهدی خان شقاقی بود. معماری این مجموعه ترکیبی از سبک‌های ایرانی و استانبول است و با ویژگی‌های منحصربه‌فرد معماری اسلامی شرقی تزیین شده است.
این مسجد دارای هشت گلدسته است که تعداد آن‌ها نسبت به معماری مساجد رایج در ایران بیشتر است و گنبد آن الهام گرفته از معماری مساجد ترکیه است. در طراحی داخلی، استفاده از آجر و کاشی‌کاری‌های زیبا، نقش‌های مقرنس و تزیینات یزدی‌بندی برجستگی خاصی به این بنا بخشیده است.
مسجد سپهسالار همچنین یک مرکز فرهنگی و دینی مهم در تهران شناخته می‌شود و در تاریخ معاصر ایران نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این مسجد که در سال ۱۳۱۵ به فهرست آثار ملی ایران افزوده شده، به‌عنوان نمادی از میراث غنی معماری کشور ارزشمند است.
مجلس شورای ملی
مجلس شورای ملی ایران، واقع در عمارت بهارستان تهران، از مهم‌ترین بناهای تاریخی و معماری دوره قاجار است. در طراحی این عمارت که اصالتاً متعلق به دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار است، بهترین معماران دوران از جمله میرزا مهدی خان شقاقی، نقش داشتند. این بنا به‌عنوان نخستین ساختمان مجلس در ایران شناخته می‌شود و از نمونه‌های برجسته معماری تلفیقی ایران در آن دوران به شمار می‌رود.
عمارت بهارستان با الهام از معماری اروپایی و به‌خصوص معماری نئوکلاسیک ساخته شده است. این بنا با نمای آجری و استفاده از ستون‌های بزرگ و مجسمه‌هایی که نمایانگر تأثیرپذیری از هنر روم باستان و عناصر معماری اروپایی است، مزین شده است. ترکیب این عناصر با معماری سنتی ایرانی، خصوصیات منحصربه‌فردی به این ساختمان بخشیده که آن را در میان سایر بناهای دوران قاجار متمایز می‌سازد.
داخل عمارت نیز با تزئینات گچ‌بری، کاشی‌کاری‌های رنگارنگ و نقاشی‌های دیواری تزیین شده که نشان‌دهنده رویکرد هنری غنی و تفصیلی در آن زمان است. همچنین، استفاده از تکنیک‌های مهندسی پیشرفته و طراحی داخلی کاربردی، عمارت بهارستان را به مکانی ایده‌آل برای تشکیل جلسات مجلس شورای ملی تبدیل کرده بود.
باغ اتابک
پارک اتابک یا باغ اتابک، یکی از نمونه‌های مهم معماری دوران قاجار است که به دستور میرزاعلی اصغر خان اتابک، معروف به اتابک اعظم و صدراعظم قاجاریه، در اواخر قرن نوزدهم میلادی توسط میرزا مهدی خان شقاقی ساخته شد. این باغ و بنا در محله اعیان‌نشین تهران قدیم قرار داشت و به‌عنوان اقامتگاه شخصی اتابک اعظم شناخته می‌شد.
معماری باغ اتابک به شکلی است که نشان‌دهنده ترکیبی از سبک‌های سنتی ایرانی و تأثیرات معماری اروپایی آن دوران است. باغ دارای فضاهای سبز وسیع و آرایه‌های آبی زیبا بوده که با استفاده از تکنیک‌های معماری باغ‌سازی ایرانی و عناصر زیباشناختی غربی طراحی شده است.
عمارت مرکزی باغ اتابک که در میانه این فضای سبز قرار داشت، با نمای آجری و تزئینات پیچیده، از جمله کاشی‌کاری‌ها و گچ‌بری‌های منحصربه‌فرد، به‌عنوان یک شاهکار معماری قاجاری محسوب می‌شود. باغ اتابک نه‌تنها به‌عنوان محل اقامت مورد استفاده قرار می‌گرفت بلکه یک مرکز اجتماعی و فرهنگی بود که در آن جمعیت‌های بزرگی برای برگزاری مراسم‌ها و جشن‌های مختلف گرد هم می‌آمدند.
قصر فیروزه
قصر فیروزه یا قصر دوشان تپه، یکی از بناهای معماری مهم دوران قاجار در تهران بود که اکنون اثری از آن باقی نمانده است. این قصر به دستور ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد و توسط مهندس میرزا مهدی خان شقاقی، معروف به ممتحن الدوله، طراحی و ساخته شد.
قصر فیروزه در دامنه کوه سه‌پایه واقع بود و به‌عنوان یکی از شکارگاه‌های سلطنتی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. معماری این قصر ترکیبی از سبک‌های ایرانی و غربی بود و به‌خصوص تأثیرات معماری فرانسوی در آن مشهود است. قصر دارای تزئینات مجلل، نقاشی‌ها و کاشی‌کاری‌های زیبا بود که جلوه‌ای خاص به آن می‌بخشید.
علاوه بر این، قصر فیروزه دارای حیاط‌ها و باغ‌های وسیعی بود که به‌دقت طراحی شده بودند و فضاهای سبز آن مکانی برای استراحت و تفریح اعیان و اشراف زمان خود بود. متأسفانه، با وجود اهمیت تاریخی و معماری بالا، قصر فیروزه در دوره پهلوی تخریب شد و امروزه تنها توصیفات و تصاویر قدیمی از آن به‌جامانده است که یادآور شکوه و زیبایی این بنای تاریخی است.
آینه‌خانه مفخم
آیینه‌خانه مفخم در بجنورد که به دوره قاجار تعلق دارد، به دستور سردار مفخم و توسط میرزا مهدی خان شقاقی ساخته شده است. این بنا با تزیینات چشم‌نواز و فراوانی از جمله کاشی‌کاری‌های معرق و هفت‌رنگ، آیینه‌کاری‌های دقیق و زیبا و نقاشی‌های دیواری غنی مزین شده است.
تالار آیینه این عمارت که از جاذبه‌های اصلی آن محسوب می‌شود، با آیینه‌کاری‌های استادانه و طرح‌های متنوع هندسی و گیاهی تزئین شده و یکی از نقاط برجسته این مکان است. عمارت دو طبقه و دارای ۹ اتاق است که تالار آیینه آن در طبقه دوم قرار دارد و به‌واسطه دسترسی آسان از طریق پلکان‌های شرقی و غربی، به‌راحتی قابل بازدید است.
این بنا اکنون به‌عنوان موزه اسناد و نسخ خطی فعالیت می‌کند و علاوه بر آیینه‌کاری‌ها، می‌توان از اسناد تاریخی و قدیمی مرتبط با منطقه نیز بازدید کرد. این مکان تاریخی علاوه بر ارزش معماری، به‌عنوان یک مرکز فرهنگی مهم در بجنورد شناخته می‌شود و یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم در خراسان شمالی به شمار می‌رود.
جمع‌بندی
در این مطلب به معرفی اولین معمار ایرانی با نام شناخته شده پرداختیم که به‌عنوان معماری پیشگام در تلفیق معماری سنتی ایرانی با عناصر مدرن شناخته می‌شود. با نگاهی به زندگی و آثار میرزا مهدی خان شقاقی، معمار نامدار قاجاری، دریافتیم که او چگونه بر روی روند مدرنیزاسیون ایران به‌خصوص در تهران تأثیرگذار بود. امیدواریم این مطلب انگیزه‌ای برای مطالعه بیشتر در مورد تاریخ معماری ایران و معماران برجسته آن باشد.
سؤالات متداول
چرا نام‌های معماران در دوران باستانی کمتر شناخته شده است؟
در دوران باستان، معماران معمولاً به‌عنوان بخشی از گروه‌های بزرگ ساختمانی کار می‌کردند و تمرکز بیشتر روی پادشاهان و حکمرانانی بود که بناها را سفارش می‌دادند. به همین دلیل، اغلب نام معماران در منابع تاریخی ذکر نشده است.
اولین معمار ایرانی چه کسی بوده است؟
پاسخ به این سؤال به تعریف «معمار» و دوره تاریخی مورد نظر بستگی دارد. در دوران مدرن، میرزا مهدی خان شقاقی، معروف به ممتحن الدوله، اغلب به‌عنوان یکی از اولین معمار ایرانی مدرن شناخته می‌شود که آموزش‌های فرمال در رشته معماری داشته است.
آیا معماران دیگری قبل از دوره قاجار در ایران شناخته شده‌اند؟
بسیاری از معماران در دوره‌های پیشین مانند صفویه، دوران اسلامی و ساسانی، فعالیت داشتند، اما نام‌های آن‌ها به‌ندرت در تاریخ ثبت شده است. معماری ایران با نام‌های معمارانی مانند استاد علی‌اکبر اصفهانی و بوزرجمهر که در پروژه‌های بزرگ مشارکت داشته‌اند، شناخته می‌شود.