معماری باروک یکی از سبک‌های برجسته و تأثیرگذار در تاریخ معماری است. این سبک دکوراسیون داخلی لوکس که در قرن ۱۷ میلادی در ایتالیا شکل گرفت و به‌مروز زمان در سرتاسر اروپا و جهان گسترش یافت، باشکوه و جلال خود توانست تأثیر عمیقی بر فرهنگ و هنر جهان بگذارد. در این مطلب، به بررسی ویژگی‌های بارز معماری سبک باروک تاریخچه آن و نمونه‌های برجسته این سبک می‌پردازیم. با ما همراه باشید.
معرفی معماری باروک
معماری باروک به‌طور جدایی‌ناپذیری با قرن هفدهم مرتبط است. این سبک با سقف‌های گنبدی شکل بر فراز ردیف‌هایی از ستون‌های دوار، دیوارها و درگاه‌های ساخته شده از سنگ‌های خشن و گچ‌بری صاف و طراحی داخلی با پارچه‌ها و مبلمان مجلل مشخص می‌شود. کلمه «باروک» احتمالاً از باروکو ایتالیایی یا باروکو پرتغالی به معنای مرواریدی با شکل نامنظم گرفته شده است.
این سبک معماری اغلب با نقاشی‌های دیواری هنرمندان باروک تزیین می‌شد. پرتره‌های پراحساس و کیاروسکورو (سایه‌روشن) نقاشان باروک مانند کاراواجو، نیکلاس پوسین، پیتر پل روبنس، دیگو ولاسکز و رامبراند دیوارهای گچ‌بری را تزیین می‌کردند.
همچنین این سبک معماری به‌طور برجسته‌ای در تاریخ در کنار موسیقی باروک با آهنگسازان بزرگی نظیر یوهان سباستین باخ و جورج فریدریش هندل شناخته می‌شد. تأکید موسیقی باروک مانند معماری این سبک بر ایجاد فرم‌های دقیق برای رسیدن به تعالی بود.
تاریخچه مختصری از معماری باروک
معماری باروک در ابتدا با هدف برانگیختن احساسات مذهبی و بازگرداندن مردم به کلیسا شکل گرفت این سبک با استفاده از خطوط منحنی، تزئینات مجلل و نورپردازی دراماتیک، پرشور ایجاد می‌کرد. بااین‌حال، در طول زمان، این سبک تکامل یافت و به سمت سبکی آرامش‌بخش و هنری‌تر حرکت کرد. در ادامه تاریخچه‌ای از سبک معماری آورده شده است:
اصلاحات کلیسای کاتولیک رومی: واتیکان با پروتستان‌ها مشکلات زیادی داشت به همین دلیل در اواخر قرن شانزدهم یک برنامه ضد اصلاحات خاص خودش را راه‌اندازی کرد. به‌عنوان بخشی از این طرح، رهبران کلیسای کاتولیک در شورای ترنت راهبردی را برای حفظ تسلط بر پیروان خود در مواجهه با مخالفان که روزبه‌روز به تعدادشان افزوده می‌شد، ارائه کردند. با اصرار یسوعیان و دیگر فرقه‌های مذهبی، آن‌ها تصمیم گرفتند از ساختن کلیساهایی با معماری گوتیک بیشتر دوری کنند تا جلوی جذب شدن پیروان کاتولیک به سمت اصلاح‌طلبان بدعت‌گذار را بگیرند.
آغاز دوران معماری باروک در رم: در واکنش به سبک سرد و رسمی معماری گوتیک، این سبک معماری جدید با الهام از جنبش کلاسیک و معماری رنسانس پدید آمد که با نام معماری باروک شناخته شد. بازسازی خانه در بناهای باروک ایتالیایی از جمله کلیساهای معروف سن پیتر، سن کارلو آل کواترو فونتانه و سنت آندریا آل کویریناله عمدتاً ماهیتی مذهبی داشتند.
گسترش کلیساهای باروک در سراسر اروپا: کلیساهای اتریشی، هلندی، فرانسوی، پرتغالی و اسپانیایی به سبک باروک در سراسر این قاره ظاهر شدند. این جنبش حتی از طریق کانال به انگلستان راه یافت، مانند قلعه بلنهایم و کلیسای جامع سنت پل سر کریستوفر رن؛ و حتی راه خودش را به سمت آمریکای جنوبی نیز باز کرد.
ساختمان‌های غیرمذهبی سبک باروک: پادشاه لوئی چهاردهم فرانسه، معماران باروک، لوئی لو وو و آندره لو نتر را مأمور ساختِ اوج معماری سکولار فرانسه مانند کاخ ورسای و تالار آینه معروف آن در پاریس به این سبک کرد.
تکامل هنر و معماری باروک: با گذشت زمان، اواخر دوره باروک جای خود را به سبک روکوکو داد. رویکردی معمولی‌تر و سبک‌دلانه‌تر نسبت به قراردادهای گهگاه سفت‌وسختی که در آغاز این جنبش ایجاد شده بود. به‌عنوان‌مثال، سبک مجلل و متأخر ساختمان‌های اسپانیایی با سبک کریگریک بسیار متفاوت از معماری اولیه ایتالیایی کلیسای «جزو» است.
احیای سبک در پایان قرن نوزدهم: اگرچه این دوره در اواسط قرن هجدهم به پایان رسید، اما اصطلاح باروک در نهایت به سبک معماری مورد علاقه معماران دوره ویکتوریایی اطلاق شد. این آخرین احیای سبک بود که این سبک معماری را به شهرهای ایالات‌متحده مانند نیویورک آورد.
ویژگی‌های معماری باروک
از ایتالیا و اسپانیا گرفته تا اتریش و آلمان، معماری به سبک باروک دارای بسیاری از ویژگی‌های قابل‌شناسایی مشترک با انواع مختلف آن در فرهنگ‌های گوناگون است. در ادامه برخی از برجسته‌ترین ویژگی‌های این سبک آورده شده است:
شیوه‌گرایی
اگرچه معماری سبک باروک عمیقاً تحت تأثیر کلاسیک‌گرایی یونانی و متعاقب آن احیای رنسانس بود، با تأکید شدید بر شیوه‌گرایی از فرم‌های صلب و تقارن رایج در این سبک‌ها متمایز شد. شیوه گرایی یا منریسم مکتبی از تفکر هنری بود که از مجسمه‌سازی تا هنرهای تجسمی را در برمی‌گرفت، اما تأثیر آن بر معماری با ایجاد خطای دید و ایجاد حس شگفتی با پرسپکتیوهای عجیب‌وغریب نسبت به دیگر فرم‌های هنری بیشتر مشهود بود.
نقاشی دیواری
فرسکو یا نقاشی دیواری به نقاشی روی سقف یا دیوار گفته می‌شود مانند کلیسای سیستین میکل‌آنژ. نقاشی‌های دیواری در دوره باروک به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای متداول بودند تا مطابق منشور اولیه کلیسای کاتولیک باعث القای حس هیبت و احترام در بین کسانی که هنر و معماری را مشاهده می‌کنند، شوند. ازآنجایی‌که موضوعات این نقاشی‌های دیواری اغلب شخصیت‌های کتاب مقدس بودند، کلیساهای باروک به بینندگان حس مشارکت مستقیم در رویدادهای کتاب مقدس و زندگی عیسی مسیح را می‌دادند.
سقف‌های پر آذین و ورودی‌ها
معماران آن دوره امیدوار بودند که با طراحی نمای بیرونی حس احترام را در بینندگان برانگیزند. فرانسوا مانسار سقف منحنی اصلی و پیچیده مانسارد را در اوج دوران باروک در سراسر جهان هنر غرب طراحی کرد. ستون‌های مستطیلی بیرون از ساختمان‌های باروک، از لیسبون در پرتغال تا وین در اتریش دیده می‌شوند. طاق‌نمای بالای ورودی کلیسای جامع سنت پیتر در رم توسط ردیف ستون‌ها نگه داشته می‌شود. این ستون‌نماها یکی از ویژگی‌های بارز معماری سبک باروک هستند و به نماها حس شکوه و عظمت می‌بخشند.
ترومپ‌لو‌ی
فریب چشم به فرانسوی ترومپ‌لو‌ی تکنیکی متداول در آن دوره بود که به بسیاری از نقاشی‌های دیواری که ساختمان‌ها را تزئین می‌کردند، حس سه بعدی می‌داد. با این رویکرد، هنرهای تزئینی دو بعدی مانند نقاشی با مجسمه‌سازی در دوره باروک به هم نزدیک شدند. به‌عنوان‌مثال، افراد می‌توانستند در کنار «عشق‌های خدایان» اثر آنیبال کاراچی در کاخ فارنزه قدم بزنند و نقاشی روی سقف را که شبیه پنجره‌ای به سمت المپ بود، ببینند.
نمونه‌های برجسته معماری باروک
به‌جز ایتالیا که خاستگاه سبک باروک است. در سایر کشورها نظیر فرانسه، اتریش، انگلستان، اسپانیا، روسیه و سایر کشورها نمونه‌های فوق‌العاده‌ای از این سبک یافت می‌شود. در ادامه تنها برخی از مهمترین نمونه‌های این سبک معماری را معرفی می‌کنیم:
سان کارلو آله کواترو فونتانه
این کلیسا نمونه کاملی از معماری به سبک باروک است. در نمای جلویی بنا، به‌وضوح می‌توانید انحنای غیرمعمول «باروک» را مشاهده کنید که این سبک نام خود را از آن گرفته است. این بنا توسط معمار فرانچسکو بورومینی، یکی از بنیان‌گذاران معماری باروک رومی طراحی شده است و احتمالاً شناخته‌شده‌ترین اثر او است. سن کارلو به‌عنوان ساختمانی الحاقی به یک صومعه در سایتی کوچک طراحی شده است.
در طراحی پلان آن بورومینی به شکلی غیرمتعارف یک صلیب یونانی را با منحنی‌های محدب به‌جای لبه‌های مستقیم طراحی کرد. این منحنی‌ها را می‌توان در نمای با منحنی‌های محدب و مقعر و موج‌دار ساختمان نیز یافت. هر چند اکنون می‌دانیم که این ویژگی‌ها نشان‌دهنده معماری به سبک باروک هستند، اما در زمان خودش طراحی بورومینی انقلابی در معماری بود و به بسیاری از معماران هم‌عصر خود الهام بخشید.
کلیسای سن پیتر
کلیسای جامع سن پیتر توسط معماران رنسانس مانند دوناتو برامانته و میکل آنژ طراحی شده بود. بااین‌حال، بخش‌های زیادی از کلیسا در قرن هفدهم توسط معمار معروف باروک، جیان لورنزو برنینی، بازسازی یا تکمیل شد. بالداچینو، سایبان بزرگ برنزی، توسط برنینی در سال‌های 1623 تا 1633 ساخته شد. این سازه در بالای محراب اصلی کلیسا قرار دارد و مقبره سن پیتر را در خود جای داده است. بالداچینو یک نمونه عالی از معماری باروک است. ستون‌های مارپیچ برنزی آن، تزئینات برگ و زنبورها و مقیاس بزرگ آن، همه ویژگی‌های باروک را دارد.
برنینی همچنین میدان بیضوی عظیم سن پیتر را در مقابل کلیسا بین سال‌های 1657 تا 1667 به سبک باروک طراحی کرد که خیره‌کننده‌ترین ویژگی آن ستون‌های بی‌پایانی است که مرزهای میدان را تشکیل می‌دهند. همچنین دو فواره بسیار مشابه در دو سمت میدان وجود دارند که یکی را کارلو مادرنو از اولین معماران باروک در سال 1614 و دیگری را برنینی در سال 1675 متقارن با آن ساخت. این میدان با ستون بلند مصری که در مرکز آن قرار دارد و ۱۴۰ مجسمه قدیس بر فراز ستون‌ها از بهترین نمونه‌های معماری باروک در جهان است.
کاخ ورسای
ورسای و به‌طور خاص تالار آینه‌های معروف آن، شاید بارزترین نمونه معماری باروک باشد. درحالی‌که سن کارلو آل کواترو فونتانه اثر بورومینی به تعریف این سبک کمک کرد، کاخ ورسای اوج هنر و طراحی در دوره باروک متأخر را تجسم بخشید. این قصر در ابتدا به‌عنوان یک کلبه شکار کوچک توسط لوئی سیزدهم ساخته شد و بعدها توسط لوئی چهاردهم گسترش یافت. ورسای از سال 1682 تا 1789 از زمان سلطنت لوئی چهاردهم تا لوئی شانزدهم و آغاز انقلاب فرانسه به‌عنوان محل رسمی پادشاهی فرانسه محسوب می‌شد.
این کاخ هنوز یکی از شگفتی‌های جهان است و بسیاری از رویدادهای تاریخی مانند اعلام امپراتوری آلمان و معاهده ورسای در آن روی داده است. هر چند این کاخ از سبک باروک ایتالیایی الهام گرفته اما به سبکی فرانسوی طراحی شده است و در حال حاضر شامل حدود 2300 اتاق علاوه بر باغ‌ها و پارک است. تالار آینه‌ها توسط معمار کاخ، لوئیس لو وو با طراحی داخلی چارلز لبرون و طراحی منظر اندرو لو نوتر طراحی شده است. تالار آینه تمام ویژگی‌های سبک باروک فرانسوی از جمله طرح‌های منحنی، گنبدهای بلند، سقف‌های نقاشی شده و پیچیدگی بصری از طریق تزئینات را به نمایش می‌گذارد.
جمع‌بندی
معماری باروک نه‌تنها یک سبک معماری، بلکه یکی از نمادهای برجسته هنر جهان است. این سبک با تأکید بر عظمت، دراماتیک بودن و زیبایی‌های بصری، توانست تأثیر عمیقی بر معماری در جهان بگذارد. امروزه، بناهای باروک به‌عنوان یک سرمایه تاریخی و فرهنگی، اهمیت ویژه‌ای دارند و به ما کمک می‌کنند تا از زیبایی‌های این سبک جذاب، لذت ببریم.
سؤالات متداول
ویژگی‌های معماری باروک چیست؟
عظمت، استفاده از فرم‌های پیچیده و خطوط منحنی، تزئینات جسورانه، مجسمه‌های طلاکاری شده، در کنار هم قرار دادن عناصر اغراق‌آمیز و متضادی که حس درام و کنتراست (به‌ویژه در نور) را القاء کند.
کدام معماری در رم نمونه خوبی از باروک است؟
میدان سن پیتر. در اواخر دهه 1600، جیان لورنزو برنینی چهار ردیف ستون را به محیط میدان اضافه کرد. این ستون 284 الحاقی دراماتیک و واقعاً باروک به فضا بود.
معروف‌ترین کاخ به سبک باروک کدام است؟
مشهورترین و تأثیرگذارترین کاخ باروک، کاخ ورسای در نزدیکی پاریس، فرانسه است. این کاخ بزرگ و مجلل با ویژگی‌های باروک خود مانند مقیاس بزرگ، خطوط منحنی و تزئینات فراوان، شناخته می‌شود.